Tóm tắt: Nghiên cứu phân tích về thực trạng và đề xuất giải pháp nhằm bảo tồn, phát huy giá trị các di tích lịch sử - văn hóa tại Cần Thơ - trung tâm kinh tế, văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Thông qua khảo sát thực địa, phân tích tài liệu và đánh giá chính sách, nghiên cứu đề xuất mô hình quản lý di sản bền vững, kết hợp hài hòa giữa bảo tồn giá trị lịch sử và phát triển du lịch văn hóa.

Từ khóa: Bảo tồn Di tích, lịch sử văn hóa, giá trị

MỞ ĐẦU

Thành phố Cần Thơ, với vị trí trung tâm của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, không chỉ là đầu mối giao thương quan trọng mà còn là nơi lưu giữ nhiều di sản văn hóa đặc sắc. Những di tích lịch sử - văn hóa tại đây là minh chứng sống động cho quá trình hình thành, phát triển và đấu tranh anh dũng của người dân Nam Bộ qua các thời kỳ lịch sử. Hiện nay, nhiều di tích đang đứng trước nguy cơ xuống cấp, thậm chí mai một. Việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị các di tích văn hóa lịch sử tại Cần Thơ là vấn đề cấp thiết, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc.

1. Vai trò Di tích Lịch sử Văn hóa ở Cần Thơ

Thành phố Cần Thơ sở hữu hệ thống di tích lịch sử - văn hóa phong phú và đa dạng. Từ đình, chùa, miếu cổ kính đến di tích cách mạng và công trình kiến trúc độc đáo như Chùa Ông, Đình Bình Thủy, Nhà lưu niệm Bác Hồ và Nhà cổ Bình Thủy đều là những tài sản văn hóa vô giá của thành phố.

Di tích lịch sử văn hóa ở Cần Thơ đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong đời sống tinh thần của cộng đồng. Đây là nơi diễn ra các hoạt động tín ngưỡng, lễ hội truyền thống, gắn kết cộng đồng và tạo nên bản sắc văn hóa của người dân "Tây Đô".  Bên cạnh đó, hệ thống di tích còn là nguồn tài nguyên cho phát triển du lịch văn hóa, thúc đẩy kinh tế địa phương và tạo việc làm cho người dân. Các di tích lịch sử văn hóa ở Cần Thơ còn có vai trò giáo dục sâu sắc, giúp thế hệ trẻ hiểu về lịch sử, truyền thống đấu tranh của cha ông, nuôi dưỡng tình yêu quê hương và lòng tự hào dân tộc.

Bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa ở Cần Thơ có ý nghĩa to lớn trên nhiều phương diện. Trước hết, đây là trách nhiệm của thế hệ hôm nay đối với quá khứ và tương lai, nhằm gìn giữ và truyền lại cho các thế hệ mai sau những giá trị văn hóa, lịch sử quý báu. Mỗi di tích là một mảnh ghép không thể thiếu trong bức tranh tổng thể về lịch sử, văn hóa của vùng đất "Tây Đô", nếu mất đi sẽ không thể khôi phục.

Trên phương diện văn hóa - xã hội, việc bảo tồn di tích góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh hội nhập quốc tế và giao lưu văn hóa diễn ra mạnh mẽ. Đồng thời, các di tích còn là không gian văn hóa, nơi diễn ra các hoạt động cộng đồng, tăng cường gắn kết xã hội và nâng cao đời sống tinh thần của người dân.

Về mặt kinh tế, bảo tồn và phát huy giá trị di tích tạo cơ sở cho phát triển du lịch văn hóa - một ngành kinh tế mũi nhọn của Cần Thơ. Theo số liệu thống kê, các điểm di tích lịch sử văn hóa ở Cần Thơ đã đón khoảng 2,5 triệu lượt khách mỗi năm, đóng góp đáng kể vào kinh tế địa phương.[1]

2. Thưc trạng việc bảo tồn và phát huy giá trị các di tích Lịch sử - văn hóa ở Cần Thơ

Thành phố Cần Thơ hiện có 38 di tích được xếp hạng, trong đó có 14 di tích cấp quốc gia như: Chùa Ông, Đình Bình Thủy, Nhà cổ Bình Thủy và 24 di tích cấp thành phố. Về loại hình, có cả kiến trúc nghệ thuật (chủ yếu là đình, chùa, miếu), di tích lịch sử cách mạng, di tích khảo cổ. Di tích phân bố không đồng đều trên địa bàn thành phố, tập trung chủ yếu ở các quận Ninh Kiều, Bình Thủy và Cái Răng[2].

Về niên đại, các di tích ở Cần Thơ hình thành qua nhiều thời kỳ lịch sử, với di tích tôn giáo, tín ngưỡng chủ yếu xây dựng vào thế kỷ XIX đến đầu thế kỷ XX (Chùa Ông 1894, Đình Bình Thủy 1886), trong khi di tích cách mạng gắn với cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ thế kỷ XX.

Hiện nay, có sự không đồng đều trong việc bảo tồn giữa các di tích. Các di tích cấp quốc gia như Chùa Ông, Đình Bình Thủy, Nhà cổ Bình Thủy nhìn chung được bảo tồn tốt, được trùng tu định kỳ và có ban quản lý riêng. Tuy nhiên, một số di tích cấp thành phố đang trong tình trạng xuống cấp, thiếu kinh phí và nhân lực để bảo tồn.

Về tính nguyên gốc, nhiều di tích đã trải qua các đợt trùng tu, sửa chữa, một số đã có sự thay đổi về vật liệu, kỹ thuật so với ban đầu. Ví dụ, Đình Bình Thủy đã được trùng tu nhiều lần vào các năm 1998, 2005, 2015, trong đó có sự thay thế một số cấu kiện gỗ bằng vật liệu mới.

Về tính toàn vẹn, một số di tích đã bị thu hẹp không gian do quá trình đô thị hóa, lấn chiếm đất đai. Điển hình là khu vực xung quanh Chùa Ông đã bị xây dựng dày đặc các công trình hiện đại, làm giảm giá trị cảnh quan của di tích.

Về mặt tổ chức, công tác quản lý di tích ở Cần Thơ do Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với UBND các quận, huyện và các đơn vị liên quan. Tuy nhiên, mô hình quản lý còn phân tán, thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các bên. Chỉ có 5/25 di tích có ban quản lý riêng, còn lại được giao cho chính quyền địa phương hoặc cơ sở tôn giáo quản lý, dẫn đến thiếu chuyên môn trong công tác bảo tồn[3].

Các hoạt động phát huy giá trị di tích ở Cần Thơ khá đa dạng, bao gồm: tổ chức lễ hội truyền thống (như Lễ hội Kỳ yên tại các đình, Lễ giỗ Tổ Hùng Vương); phát triển du lịch di sản (các tour tham quan di tích lịch sử, văn hóa); giáo dục truyền thống (đưa di tích vào chương trình học ngoại khóa của học sinh); và công tác tuyên truyền, quảng bá (qua các ấn phẩm, trang web, báo chí).

Tuy nhiên, hiệu quả của các hoạt động này còn hạn chế; Các lễ hội truyền thống nhiều nơi đã bị mai một hoặc biến đổi nhiều so với gốc. Hoạt động du lịch di sản chưa chuyên nghiệp, thiếu các sản phẩm du lịch đặc sắc gắn với di tích. Công tác giáo dục còn mang tính hình thức, chưa phát huy được giá trị giáo dục sâu sắc của di tích. Việc ứng dụng công nghệ số trong bảo tồn, giới thiệu di tích còn hạn chế.

Thành tựu nổi bật trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di tích ở Cần Thơ bao gồm: đã xây dựng được hệ thống văn bản pháp lý về quản lý, bảo tồn di tích; đã trùng tu, tôn tạo được một số di tích tiêu biểu và bước đầu kết nối được di tích với phát triển du lịch, góp phần quảng bá hình ảnh thành phố. Bên cạnh vẫn còn một số hạn chế nhất định: nhiều di tích đang xuống cấp, chưa được trùng tu kịp thời; mô hình quản lý còn bất cập, thiếu sự phối hợp đồng bộ; nguồn lực tài chính và nhân lực còn hạn chế; và việc phát huy giá trị di tích chưa hiệu quả, chưa gắn kết chặt chẽ với phát triển du lịch bền vững. Nguyên nhân của những hạn chế trên bao gồm: nhận thức chưa đầy đủ về tầm quan trọng của di tích ở một số cấp ngành; cơ chế, chính sách còn bất cập; nguồn lực đầu tư phân tán, dàn trải; thiếu quy hoạch tổng thể; và áp lực ngày càng tăng từ quá trình đô thị hóa đang đe dọa không gian, cảnh quan di tích.

3. Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị các di tích lịch sử văn hóa tại thành phố Cần Thơ

Thứ nhất, giải pháp về quản lý, tổ chức

Để nâng cao hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa tại Cần Thơ, cần hoàn thiện cơ chế chính sách và xây dựng Đề án tổng thể giai đoạn 2023-2030, tầm nhìn đến 2045 với mục tiêu, giải pháp và lộ trình thực hiện cụ thể. Đề án này cần được lồng ghép vào Quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội và Quy hoạch đô thị của thành phố.

Đồng thời, cần xây dựng cơ chế khuyến khích xã hội hóa công tác bảo tồn di tích, thu hút đầu tư từ các doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân. Áp dụng ưu đãi thuế, phí, đất đai cho dự án đầu tư bảo tồn và phát huy giá trị di tích. Ngoài ra, cần có chính sách đặc thù hỗ trợ nghệ nhân và thợ thủ công truyền thống tham gia trùng tu di tích.

Mô hình quản lý di tích hiện tại cần được đổi mới theo hướng tập trung, chuyên nghiệp hơn. Thành phố có thể thành lập Trung tâm Bảo tồn Di sản Văn hóa Cần Thơ trực thuộc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Trung tâm này sẽ chịu trách nhiệm về quản lý chuyên môn, trong khi UBND các quận, huyện và cơ sở tôn giáo, tín ngưỡng phụ trách quản lý hành chính, an ninh.

Bên cạnh đó, cần thành lập Ban Quản lý riêng cho các cụm di tích quan trọng, như Cụm di tích Bình Thủy, Cụm di tích Ninh Kiều... Đồng thời, cần thành lập Hội đồng Tư vấn về Bảo tồn Di sản gồm các chuyên gia, nhà khoa học, đại diện cộng đồng để tham vấn cho các quyết định quan trọng liên quan đến di tích.

Thứ hai, giải pháp về kỹ thuật bảo tồn

Về mặt kỹ thuật, cần ưu tiên áp dụng các phương pháp bảo tồn tiên tiến, đáp ứng các tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc tế về bảo tồn di tích. Cụ thể, cần thực hiện Khảo sát chi tiết hiện trạng di tích, lập hồ sơ khoa học. Xây dựng phương án bảo quản, tu bổ phù hợp với đặc điểm và mức độ xuống cấp. Trong quá trình trùng tu, tôn tạo di tích, cần tuân thủ nguyên tắc tôn trọng tính nguyên gốc, sử dụng vật liệu, kỹ thuật truyền thống kết hợp hài hòa với công nghệ hiện đại. Đối với các di tích kiến trúc nghệ thuật như đình, chùa, miếu, cần đặc biệt chú ý đến các yếu tố trang trí, điêu khắc là nơi thể hiện đậm nét bản sắc văn hóa vùng Nam Bộ.

Ngoài ra, cần ứng dụng công nghệ hiện đại trong bảo tồn di tích như: Sử dụng kỹ thuật 3D scanning để số hóa chi tiết kiến trúc di tích; công nghệ GIS để quản lý không gian di tích; về cơ sở dữ liệu cần số hóa thông tin di tích để phục vụ quản lý và nghiên cứu; các giải pháp bảo quản tiên tiến để chống mối mọt, ẩm mốc và tác động khí hậu.

Thứ ba, giải pháp về phát huy giá trị di tích

Để phát huy hiệu quả giá trị di tích, cần đa dạng hóa các hoạt động gắn với di tích, phù hợp với đặc điểm, giá trị của từng loại hình. Phát triển hoạt động phù hợp với đặc điểm từng di tích, duy trì lễ hội truyền thống song song với đổi mới phù hợp thời đại. Đối với di tích cách mạng, cần tổ chức các hoạt động giáo dục truyền thống, như triển lãm, tọa đàm, giao lưu với nhân chứng lịch sử.

Phát triển du lịch di sản là một hướng quan trọng để phát huy giá trị di tích. Cần xây dựng các tuyến, tour du lịch chuyên đề kết nối các di tích với nhau và với các điểm du lịch khác của thành phố, như: "Con đường di sản Cần Thơ", "Hành trình về nguồn", "Dấu ấn cách mạng Tây Đô"... Đồng thời, phát triển các sản phẩm du lịch trải nghiệm văn hóa gắn với di tích, như học làm bánh dân gian, trải nghiệm lễ hội truyền thống, thưởng thức nghệ thuật dân gian...

Ứng dụng công nghệ số trong giới thiệu di tích là giải pháp ưu tiên cần thực hiện. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu số, phát triển ứng dụng di sản thông minh và công nghệ VR/AR sẽ nâng cao đáng kể trải nghiệm của du khách.

Thứ tư, giải pháp về huy động nguồn lực

Nguồn lực tài chính cho công tác bảo tồn di tích cần được đa dạng hóa. Bên cạnh ngân sách nhà nước, cần đẩy mạnh xã hội hóa; phát triển quỹ bảo tồn di sản với nhiều hình thức đóng góp linh hoạt; và thực hiện các dự án BT (Xây dựng - Chuyển giao) cho di tích phù hợp.

Về nguồn nhân lực, cần tăng cường đào tạo đội ngũ cán bộ quản lý và chuyên gia bảo tồn di tích qua các chương trình chính quy và không chính quy. Đồng thời, cần bảo tồn các nghề thủ công truyền thống như chạm khắc gỗ, đúc đồng, nề hoàn thiện để phục vụ trùng tu di tích.

Ngoài ra, cần tăng cường hợp tác quốc tế thông qua các dự án hỗ trợ kỹ thuật, tài chính từ UNESCO, ICOMOS, JICA...

 Thứ năm, giải pháp về mô hình quản lý di tích bền vững

Dựa trên thực tiễn của Cần Thơ và kinh nghiệm quốc tế, có thể đề xuất mô hình quản lý di tích bền vững với 4 trụ cột: (1) Quản lý nhà nước hiệu quả, với cơ chế điều phối giữa các cấp quản lý; (2) Sự tham gia tích cực của cộng đồng, đặc biệt là người dân địa phương; (3) Đóng góp của khối doanh nghiệp, huy động nguồn lực từ doanh nghiệp và tổ chức xã hội; (4) Hỗ trợ của các chuyên gia, nhà khoa học cung cấp giải pháp kỹ thuật.

Mô hình này nhấn mạnh sự tham gia của cộng đồng như một yếu tố then chốt. Người dân địa phương vừa là đối tượng thụ hưởng, vừa là chủ thể tích cực trong bảo tồn di tích. Để thực hiện điều này cần nâng cao nhận thức cộng đồng về giá trị di tích, tạo cơ hội cho họ tham gia quyết định và đảm bảo họ được hưởng lợi từ các hoạt động phát triển du lịch cộng đồng, nghề thủ công truyền thống gắn với di sản.

KẾT LUẬN

Qua nghiên cứu thực trạng công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa tại Cần Thơ, có thể rút ra một số kết luận chính. Thứ nhất, các di tích Cần Thơ là tài sản quý giá mang đậm bản sắc văn hóa Nam Bộ cần được bảo tồn và phát huy. Thứ hai, công tác bảo tồn di tích đã đạt thành tựu nhất định nhưng vẫn còn nhiều bất cập. Thứ ba, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp về chính sách, mô hình quản lý, phát huy giá trị và huy động nguồn lực. Đặc biệt, cần nhấn mạnh vai trò của cộng đồng và sự phối hợp hiệu quả giữa các bên có liên quan.

Bảo tồn và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa không chỉ là nhiệm vụ của riêng ngành văn hóa mà là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Hiệu quả công tác bảo tồn phụ thuộc vào sự đồng bộ của các cấp, các ngành và sự tham gia tích cực của cộng đồng, góp phần xây dựng Cần Thơ "văn minh, hiện đại, mang đậm bản sắc văn hóa sông nước vùng đồng bằng sông Cửu Long".

TÀI LIỆU THAM KHẢO

(1). https://baocantho.com.vn/dinh-huong-bao-ton-va-phat-huy-gia-tri-di-tich-lich-su-van-hoa-a152584.html.

(2). Ủy ban nhân dân thành phố Cần Thơ: Quyết định số 4336-QĐ/UBND ngày 31/12/2021 về việc phê duyệt Đề án “bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể thành phố Cần Thơ giai đoạn 20212025”.

(3). Ủy ban nhân dân thành phố Cần Thơ: Kế hoạch số 89-KH/UBND ngày 15/4/2021 “về bảo tồn và pháy huy các di tích lịch sử - văn hóa, di sản văn hóa phi vật thể, làng nghề, danh lam thắng cảnh gắn với phát triển Du lịch thành phố Cần Thơ giai đoạn 20212025”.

(4). Quận ủy Bình Thủy: Báo cáo số 489-BC/PVHTT ngày 20/12/2024 về  “Công tác bảo tồn, phát huy các di tích lịch sử - văn hóa trên địa bàn quận Bình Thủy năm 2024”.

ThS Nguyễn Út Mười - Giảng viên kiêm nhiệm Phòng QLĐT&NCKH