Rối gỗ trong tay người
Gần 20 năm nay, ông A Yưk (57 tuổi),
làng Klâu Ngo Zố, xã Ia Chim, TP. Kon Tum, vui một niềm vui mới là nhìn thấy
những con rối gỗ tự tay mình làm ra nhảy múa cùng mọi người trong làng trong các
dịp lễ hội. Bà con dân làng Klâu Ngo Zố cũng mang những con rối đặt sẵn ở nhà
rông ra biểu diễn. Những con rối gỗ lại hòa cùng nhịp điệu cồng chiêng, để
tạo nên không khí lễ hội của làng thêm vui. Và người làng đều tự hào khi những
con rối ấy được chính người con của làng là ông A Yưk chế tác.
A Yưk mồ côi cha mẹ từ nhỏ. Vì không
được học hành nên khi lớn lên, ông chỉ biết đi làm thuê, làm mướn. Tuy vậy,
ngay từ nhỏ, A Yưk luôn ấp ủ ước mơ lớn có một nghề gì đó để mưu sinh. Những
ngày A Yưk còn thanh niên, ông đã đau đáu với văn hóa truyền thống của dân tộc
mình. Ông học đánh cồng chiêng, học tạc tượng gỗ từ những người già
trong làng, học thêm của cả người ở những làng khác để hoàn thiện hơn.
Nhiều lần thấy trong các lễ hội của
những tỉnh bạn có hình ảnh những tượng gỗ nhỏ được treo cao, ông nảy sinh ý
tưởng chế tác những con rối gỗ để tạo cho lễ hội của làng vui vẻ hơn. Tuy
nhiên, để chế tác những con rối linh hoạt, biết cử động, dùng hệ thống dây kéo
không hề đơn giản và bằng chứng là ông đã phải mất thời gian rất lâu để tìm
hiểu, làm thử rồi hoàn thiện dần dần.
Vừa trò chuyện với tôi, ông A Yưk
vừa hoàn thiện những công đoạn cuối cùng của cặp rối mới. Ông bảo, cặp rối này
sẽ làm để mừng năm mới. Cặp rối có kích thước nhỏ nhắn, chiều cao khoảng 0,3 -
0,4m, được làm bằng thân cây gỗ nhẹ. Đặc biệt là cây hoa mủ (tiếng Gia Rai là
dâu xer). Vừa làm, ông vừa thuận tay điều khiển, biểu diễn nhẹ nhàng khiến con
rối gỗ còn xù xì những vết dao vết đục chuyển động linh hoạt. Khi giật dây, rối
gỗ thể hiện những động tác như đánh trống, chẻ củi hay múa xoang, giã gạo hết
sức độc đáo.
Rối không chỉ được dùng trong các lễ
hội, thể hiện sự vui vẻ của bà con dân làng như, lễ hội Ăn trâu, mừng nhà rông
mới, cưới hỏi... mà còn trong cả những tiệc vui.
Ông A Yưk cho biết, chế tác rối gỗ
là rất khó, đòi hỏi cần có kỹ thuật nên khi biểu diễn rối cũng cần phải am hiểu
quy trình hoạt động của nó, vì vậy không phải ai cũng làm được nếu chưa được
hướng dẫn. Để điều khiển được rối gỗ, người điều khiển phải thuộc cả những bài
chiêng, thì mới khiến những rối gỗ nhảy múa có hồn được.
Trao truyền…
Trong các lễ hội, nhìn những con rối
được bà con dân làng biểu diễn hòa cùng nhịp điệu cồng chiêng, mới thấy hết sự
sáng tạo của nghệ nhân A Yưk. Với đôi bàn tay chế tác tài hoa của người nghệ
nhân A Yưk, các con rối thường sống động, tươi tắn, ngộ nghĩnh, mang tính hài
và tính tượng trưng cao.
Nhiều năm qua, nghệ nhân A Yưk còn
tạc hình được khoảng 20 tác phẩm tượng gỗ mang tính biểu tượng của văn hóa Tây
Nguyên như, tượng người đàn ông ngồi uống rượu ghè, người phụ nữ địu con, phụ
nữ đang tắm, người đàn ông đội nước, người đàn bà cho con bú, người đàn ông vác
nỏ đi rừng…
Và một niềm vui nữa với A Yưk, là
ông đã có 2 học trò làm truyền nhân để truyền nghề, là anh Rơ Chăm Banh và A
Thoang. Từ chỗ cũng đam mê, yêu thích nghệ thuật tạc tượng gỗ nên trong thời
gian ngắn, Rơ Chăm Banh và A Thoang đã học được nghệ thuật tạc tượng gỗ và làm
rối gỗ. Với sự chỉ dạy tận tình của nghệ nhân A Yưk, đến nay, Rơ Chăm Banh và A
Thoang đã có thể tạc được nhiều bức tượng khó như: Người mẹ cho con bú, người
đàn bà địu con… cùng nhiều rối gỗ khác.
Cùng với nghệ thuật tạc tượng, thầy
trò ông A Yưk và Rơ Chăm Banh còn là những người truyền dạy cồng chiêng cho bà
con dân làng (Đội trưởng và Đội phó đội cồng chiêng của làng). Đội cồng chiêng
Gia Rai của làng Klâu Ngo Zố hiện có 30 người. Vì được tập luyện thường xuyên nên
đội cồng chiêng của làng cũng được chọn đi biểu diễn tại nhiều sự kiện lớn cấp
thành phố, cấp tỉnh…
Từ năm 2013 đến nay, ông A Yưk chính
thức được TP. Kon Tum chọn đi tham gia tạc tượng dân gian tại Ngày hội Văn hóa
- Thể thao các dân tộc tỉnh Kon Tum; rồi tại làng văn hóa các dân tộc Việt Nam
tại Hà Nội, trong cả các lễ hội cồng chiêng Tây Nguyên tổ chức nhiều năm. Và
hai người học trò là Rơ Chăm Banh và A Thoang cũng đều cùng ông tham dự.